Hendrik van Brederode, de Grote Geus
(december 1531 Brussel - Recklinghausen 15 februari 1568)

'Houdt de Nederlandse edelen zo ver mogelijk buiten spel', beveelt koning Filips ll van Spanje. Vanaf 1555, dertien jaar voordat de Tachtigjarige Oorlog uitbreekt, verliezen de edelen een deel van hun macht. Het middeleeuwse, feodale tijdperk loopt op haar laatste benen. Maar de edelen geven zich niet snel gewonnen. De schatrijke Hendrik van Brederode is de eerste edelman die bereid is tot militair geweld. Hij neemt het voortouw in de opstand. (bron: Geschiedenis van Holland) Hendrik van Brederode leidt al op 28-jarige leeftijd een legerkorps, onder keizer Karel V, de vader van koning Filips ll. (bron: Historie Sliedrecht) Van Brederode's verzetstrijd tijdens de Opstand leidt met steun van de watergeuzen tot de vorming van de Staat der Nederlanden. Willem van Oranje neemt het roer over van Van Brederode. (bron: de Lage Landen, Jaap ter Haar en de geschiedenis van Holland Verloren.nl) Foto links: Hendrik van Brederode in z'n harnas met de geuzenpenning op z'n borst. Foto rechts: Beeld van Hendrik van Brederode in zijn geboorteplaats Brussel.

Hendrik van Brederode, heer van Vianen, verbindt zich kort na 1560 met de protesterende adel. Hij heeft, net zoals zovele Hollanders, felle kritiek op de vaak decadente katholieke geestelijken maar vooral ook op de kleine kring adviseurs van het centrale gezag in Madrid. De lage edelen worden vervangen door ambtenaren van de koning. De komst van de machtige Granvelle die de kettervervolging zelfs nieuw leven inblaast, is voor Van Brederode aanleiding openlijk te kiezen voor het nieuwe geloof. Op zijn grondgebied, in Tetterode (nu Overveen), wordt een van de eerste Hagenpreken gehouden. Hij ondertekent in de winter van 1565 - 1566, wanneer de bevolking hongert, als één van de eersten het Verbond van de Edelen. De maanden daarna sluiten 400 edelen zich bij het verbond aan. Van Brederode overhandigt landvoogdes Margaretha van Parma de brief namens alle andere edelen op 5 april 1566 in haar paleis in Brussel. De landvoogdes is zeer onder de indruk van de edelen. Ze lijkt zelf bang voor de ontevreden edelen en de ontevreden bevolking. Door de zeer strenge winter is de oogst mislukt. De mensen zijn straatarm terwijl de kerken en kloosters vol staan met gouden schatten en kostbare kunstwerken.

De lage edelen bieden Margaretha van Parma hun Smeekschrift aan. Aanvankelijk lijkt het er op dat er meer godsdienstvrijheid komt.

Maar haar adviseur, graaf de Berlaymont, stelt haar gerust. Ze heeft niets te vrezen, zegt hij. 'Het zijn slechts bedelmonniken (geuzen)'. Hendrik van Brederode verheft het woord geus de volgende dag tot ere-naam voor de rebellen. Van Brederode komt uit een adellijk geslacht dat in de middeleeuwse geschiedenis van Holland een grote rol gespeeld heeft. Het ontleent zijn naam aan de heerlijkheid en het voormalige kasteel bij Santpoort (zie foto hier naast). De familie bezit tot in de 17e eeuw huizen in Vianen. Van Brederode neemt een plek in tussen de hoge en de lage adel. Hij is daarom bijzonder geschikt als leider van het Eedverbond der (lagere) edelen. Schilderij van de ruine van Brederode bij Santpoort, niet ver van Haarlem.

Hendrik van Brederode speelt een belangrijke rol bij de onderhandelingen die na de Beeldenstorm met Margaretha worden gevoerd en hij is één van de eerste ondertekenaars van het Smeekschrift aan Margaretha van Parma op 5 april 1566. Margaretha laat de teugels vieren. Een belastingmaatregel, de Tiende Penning, gaat niet door. Maar dan stuurt koning Filips ll de wrede hertog van Alva met een leger. De Opstand laait weer op wanneer Alva de teugels aanhaalt. Een geuzenleger van Brederode in Oosterweel bij Antwerpen wordt in de pan gehakt. Zo'n 2000 geuzen komen om onder wie Jan van Marnix. De munt toont Van Brederode. Op de achterkant (hieronder) biedt hij Margatha van Parma het Smeekschrift aan.

Van Oranje en Van Brederode vluchten Van Brederode organiseert eind 1566 en begin 1567 verzet op Walcheren, in Vianen, 's-Hertogenbosch en Utrecht. Van Amsterdam maakt hij enkele maanden zijn hoofdkwartier. (bron: Encarta) Maar wanneer Van Oranje Antwerpen verruilt voor Dillenburg, nadat het leger in Oosterweel (zie foto hieronder) is verslagen, besluit Van Brederode ook te vluchten, net als Van Oranje gaat hij naar Duitsland. Hij vertrekt op 27 april 1567.

Het geuzenleger van Van Brederode in Oosterweel wordt in de pan gehakt. Het lijkt het begin van het einde.

Van Brederode laat in zijn 'stadsstaat' Vianen (plattegrond rechts) de hervorming toe. Graaf van Megen verovert Vianen na zijn vlucht. Een verrader zou stiekem een stadspoort hebben geopend. (bron: onder meer parochie Vianen). De Raad van Beroerten veroordeelt Van Brederode eind mei 1568 bij verstek. Van Brederode overlijdt op 15 februari in ballingschap in een kasteel De Horneburg bij Recklinghausen. Hij wordt echter in eerste instantie begraven in Gemen bij Borken, op slechts zo'n tien kilometer afstand van de huidige Nederlandse grens bij Winterswijk. De adelijke familie Van Brederode is in 1679 uitgestorven. Het kasteel Brederode bij Haarlem is een ruine, in eigendom van de Staat der Nederlanden. (bron Geschiedenis van Holland)

Pas na de dood van Van Brederode gaan de Hollanders een hoofdrol spelen in de Opstand. De watergeuzen nemen na Den Brielle (1 april 1572) en de Statenvergadering in Dordrecht de macht over in een reeks steden in Holland en Zeeland. Zie ook: 1. Van Oranje vecht op het scherpst van de snede om de erfenis van Van Brederode 2. Een van de eerste grote Hagenpreken (zomer 1566 in Tetterode op grondgebied van Van Brederode) 3. Secretaris Coornhert van Van Brederode. 4. Het uitgebreide levensverhaal van Van Brederode 5. De oorzaak van de Opstand Foto boven: De oudste Evangelische kerk van het Duitse Rijnland, in Alpen, is gesticht door Amalia von Neuenahr, de kurfürstin van der Pfalz. Zij is er begraven in 1602. De stoffelijke resten van de 34 jaar eerder overleden Hendrik van Brederode, haar eerste man, is overgebracht van Gemen naar Alpen. Het kerkje staat op de fundering van het slotkapel van de heren van Alpen, de graven Von Neuenahr. Het epitaaf (rechts) uit de Renaissance is van Johannes Pasqualini. Hieronder is de grafkelder. Alpen heeft al in 1559 een evangelische dominee.

TIP In het Stedelijk Museum Vianen worden regelmatig exposities gehouden rond het historisch erfgoed van de stad Vianen. Elke eerste zaterdag van de maand begint bij het Stedelijk Museum een stadswandeling, die ook de kerk met het praalgraf van de ouders van de 'Grote Geus' aandoet. Rechts: het stadhuis van Vianen, van waaruit de Opstand zou beginnen. Maar Van Brederode moest vluchten. Waarschijnlijk door uitputting stierf hij in Recklinghausen. Hij is begraven in Gemen. Zo'n 34 jaar gingen zijn stoffelijke resten naar het 80 km zuidelijker gelegen Alpen bij Wesel en Meurs.