Home

De prins kan de katholieke kerk niet redden in Holland en Zeeland

1567 - 1573

Willem van Oranje schakelt zijn tegenstander, de admiraal van de geuzen uit

De godsdienstvrijheid in Holland en Zeeland gaat verloren na de verwoesting van het hoogaltaar in de Oude Kerk van Delft. Willem van Oranje woont in het klooster bij zijn vriend Musius, tegenover de Oude Kerk in Delft. Musius sterft na een ontvoering in Leiden. Willem van Oranje mannen komen te laat. Admiraal Lumey verdwijnt als leider van de watergeuzen achter de tralies. Wanneer Haarlem ingesloten is en calvinisten dat zien als een straf van god breekt een tweede beeldenstorm uit. In de vestingstad Delft, met vlakbij het naburige Leiden een enorme Spaans leger, verandert het nieuwe hoogaltaar van de vermaarde beeldhouwer Willem van Tetrode in een puinhoop. Het vier meter hoge en met 22 beelden versierd kunstwerk gaat in stukken op 23 april 1573. In de zomer van dat jaar is heel Holland (behalve Amsterdam) calvinistisch, ook al is de prins daar fel tegen. Het katholieke geloof is voortaan vrijwel overal in het voormalige graafschap verboden.

Oranje woont in 1572 voor één keer een calvinistische dienst bij. De moeder van Willem van Oranje is aanhanger van Luther en de prins is (grotendeels) katholiek opgevoed op last van keizer Karel V, de vader van koning Filips II. Hij geldt zelf als aanhanger van Erasmus, een voorstander van godsdienstvrijheid, en pastor Duifhuis die in Rotterdam en Utrecht actief was.

1567

Beeldhouwer Willem van Tetrode keert na bijna twintig jaar terug in Delft. Hij helpt mee de schade van de beeldenstorm te herstellen en krijgt na een half jaar opdracht het nieuwe hoofdaltaar voor de Oude Kerk te bouwen. Twee vier meter hoge pilaren met een mythologische voorstelling in uiteenlopende kleuren en materialen, trekken gelovigen uit verschillende delen van de Lage Landen naar Delft waar Willem van Oranje bij Musius in het Agathaklooster tegenover de Oude Kerk woont. Het geuzenleger ligt buiten de stadspoort en op maar een paar kilometer afstand nemen Spaanse troepen onder meer Schipluiden in. Een vrijgelaten staatse soldaat ontmaskert twee burgemeesters van Delft als verraders. Zij zouden Delft willen verraden. Zij onderhouden contact met Valdez die met zijn leger Leiden omsingelt.

1568 Het aanvalsplan van Van Oranje faalt ondanks het succes in de slag bij Heiligerlee. De watergeuzen in Oost-Friesland, Engeland en Frankrijk (La Rochelle) en de bosgeuzen in Vlaanderen ontstaan. Van Tetrode krijgt opdracht een nieuw hoofdaltaar te bouwen voor de Oude Kerk. Ook bouwt hij een altaar gewijd aan de boom van Jesse in Delft.
1569 Cornelis Suijs, vriend van Musius, en stadhouder Bossu onderhandelen namens Alva met de Staten van Holland over de invoering van de beruchte tiende penning.
1570 Landgangen van geuzen op de kust van Groningen, Friesland en Holland. Meer
1571 Landgangen van geuzen op de kust van Groningen, Friesland en Holland.
1572

Watergeuzen zetten voet aan wal op 1 april in Den Briel. Een reeks steden sluit zich aan bij de opstand. Lumey en Sonoy, plaatsvervangers van Willem van Oranje in respectievelijk Zuid- en Noord-Holland, krijgen een verbod opgelegd om katholieken nog langer te molesteren en kerken en kloosters te plunderen. De geuzenleiders negeren het verbod, wat Lumey fataal wordt.

Arend van Dorp leent Van Oranje geld voor een veldtocht in ruil voor een aantal lucratieve ambten. Van Dorp wordt later gouverneur van Zierikzee.

De broer van Van Oranje, Lodewijk van Nassau, bezet Bergen op 24 mei. Alva stuurt zijn leger onmiddellijk naar het zuiden en verslaat Lodewijk. Veel katholieken trekken weg uit angst voor de calvinisten. De geuzen vermoorden even buiten Den Briel een aantal priesters uit Gorkum op 9 juli. Admiraal Lumey van de watergeuzen heeft eerder gezworen wraak te nemen voor de dood van Egmond en Hoorne.

De Staten erkennen Willem van Oranje als hun stadhouder op 10 juli.

Op 19 juli begint de eerste vergadering van de Staten van Holland. Marnix vertegenwoordigt Van Oranje die op veldtocht is en geld nodig heeft. Marnix bezorgt hem een grote som. Van Oranje, die op 23 juli Roermond heeft veroverd, schiet zijn broer Lodewijk te hulp die ingesloten is door het leger van Alva. Geconfisceerde goederen van katholieken worden in Holland verkocht om de oorlog te betalen. Op 22 juli belooft Lumey in de vergadering van de Staten van Holland zich aan de instructies van Willem van Oranje te houden. Maar dat doet hij niet.

Geuzen doden geestelijken, priesters en kloosterlingen in Gouda en Schoonhoven. Ook in Alkmaar worden geestelijken gemarteld en vermoord. Van Oranje kan zijn soldaten in Roermond in juli niet in de hand houden. Ook daar vergrijpen soldaten zich aan katholieken.

Musius biedt gevluchte geestelijken in het Agathaklooster in Delft onderdak. Willem van Oranje geeft de calvinistische predikant Dathenus in augustus opdracht orde op zaken te stellen in de opstandige gebieden.

Op 12 augustus is Lumey met zijn soldaten in Haarlem om Amsterdam te belegeren. Het beleg wordt al na negen dagen opgeheven.

De Bartholomeusnacht 23 en 24 augustus maakt einde aan de hoop op steun uit het zuiden. De Franse koning laat duizenden hugenoten vermoorden.

Oranje vaardigt op 27 augustus een plakkaat uit waarin hij plunderende soldaten waarschuwt. Zij zullen zware straffen krijgen. Op dezelfde dag steekt de prins met zijn leger de Maas over.

Inval van Willem van Oranje met een leger mislukt in augustus/september. Alva ontwijkt een veldslag waarna de krijgskas van Van Oranje snel leeg raakt. Op 1 september trekt Van Oranje Mechelen binnen. Jacob Blommaert en de bosgeuzen bezetten Oudenaarde en Arent van Dorp Dendermonde. Op 4 september is Leuven in handen van Van Oranje waar hij het nieuws leest over de Bartholomeusnacht, elf dagen eerder. De prins ontsnapt op 12 september aan een camisado, een nachtelijke overval van Romero.

Paulus Buys wordt in het najaar landsadvocaat van Holland. Maar hij is niet geliefd onder de calvinisten omdat hij zichzelf verrijkt.

Van Oranje is van 2 tot 6 oktober in Roermond. Hij is op terugtocht en ontmoet zijn broer Lodewijk voor de laatste keer in levende lijf. De Staten van Holland besluiten op 10 oktober in Leiden drie commissarissen aan te stellen voor oorlogszaken. De staten beperken de macht van Lumey. De staten geven Coornhert opdracht de wandaden van de geuzen te onderzoeken en de staten verbieden de katholieke erediensten voortaan.

 

  

De humanist Coornhert is net terug uit Kleef of Keulen op verzoek van Willem van Oranje. Coornhert is secretaris van de staten van Holland. Maar hij vlucht al na drie maanden, eind oktober, voor admiraal Lumey, de commandant van de watergeuzen. Lumey hoort dat Coornhert tot de conclusie komt dat de burgers meer van de geuzen te lijden hebben dan van de Spanjaarden. Lumey wil hem daarom uit de weg ruimen. Coornhert gaat graveren in Xanten om aan de kost te komen.

Zutphen uitgemoord een maand na bezoek van prins Willem van Oranje

Op 13 oktober is Van Oranje in Zutphen dat zich heeft aangesloten bij de opstand. Vlakbij ligt Deventer met een garnizoen onder de Spaanse vlag. Via de omweg Hardenberg en Zwolle bereikt Van Oranje Holland. Eerst Alkmaar en op 1 november is de prins in Haarlem. Samen met Lumey, admiraal van de watergeuzen, gaat de reis naar Leiden. Spaanse soldaten moorden en plunderen op 12 november in Zutphen. Gouverneur Willem van den Bergh vlucht hals over kop.

Mr Cornelis Suijs, vriend van Musius, vlucht naar Utrecht op 19 oktober wanneer het Spaanse garnizoen van Rotterdam via Den Haag, Spaarndam en Amsterdam terug trekt.

Spaanse soldaten vallen Zutphen aan in het najaar van 1572

Boven: De watergeuzen zijn in Den Briel geland en veel steden sluiten zich bij de opstand aan. Alva slaat terug: Na Mechelen moort hij in Zutphen en daarna Naarden en Haarlem. Bijna niemand ontkomt.

Musius beslist dan ook maar zelf onderduiken. Maar wanneer Willem van Oranje eind oktober in Holland, en in november in Delft, aankomt verdwijnt de spanning tussen katholieken en calvinisten.

Nergens is er nog godsdienstvrijheid. De overheid neemt onroerend goed van katholieken in beslag. Er is geld nodig voor de oorlog. In november ziet Willem van Oranje met eigen ogen geuzen kloosters in Haarlem plunderen. Hij reist door naar Leiden (6 november) en Delft en trekt op 14 november in het Sint Agathaklooster bij de humanist en prior Musius. Van Oranje lijdt aan malaria. De driedaagse koorts houdt een half jaar aan.

Spaanse soldaten vermoorden soldaten en burgers van Zutphen 1572

Don Frederique neemt op 12 november Zutphen in. Gouverneur Willem van den Bergh van Zutphen vlucht evenals Joost van Schouwenburg, gouverneur van Friesland. Veel inwoners van Zutphen worden gedood als afschrikking. Op 1 december ondergaat Naarden hetzelfde lot.

Links: De wrede moord op Zutphen uit Spaansche tirannie in Nederland. Soldaten gooien inwoners van de stad in de bevroren IJssel.

Wigbold Ripperda, gouverneur van Haarlem, laat alles wat aan het katholicisme herinnert weghalen uit de Sint Bavo op 4 december.

Willem van Oranje maakt op 9 december bekend dat in de Oude Kerk en de Sint Joriskapel in Delft toch weer katholieke erediensten zijn toegelaten. Alleen Delft is vrij van de plunderzieke geuzen gebleven. De geuzen liggen buiten de poort.

Musius vlucht nog dezelfde dag, 9 december, met op zak een vrijgeleide van Willem van Oranje. Hij heeft genoeg van de dreigementen van Lumey die dichtbij het klooster woont. Musius vertrekt uit het Sint Agathaklooster in een slede met twee gezellen richting Den Haag. Ruiters van Lumey nemen Musius gevangen en brengen hem naar Leiden.

De ruiters van Lumey houden zuster Charlotte, Cornelis van der Meer en Musius vast in het huis 's Gravenhof van Lockhorst. De katholieke eigenaar, Vincent van Lockhorst, is net als veel anderen, uitgeweken naar Utrecht. Het huis staat bij het kerkhof aan de zuidzijde van de St. Pieterskerk.

Gijsbert van Duivenvoorde, heer van Obdam en Hensbroek, woont nu in de Gravenhof. Gijsbert van Duivenvoorde, de provoost, twee kommissarissen, de predikant van Lumey en de beul van Haarlem maken zich 's avonds schuldig aan martelingen. De vader van Gijsbert van Duivenvoorde is bevriend geweest met Musius.

Op dat moment wordt bekend dat troepen van de koning de schans in Sparendam bij Haarlem hebben veroverd. Lumey dringt aan de verhoren met Musius te versnellen. Hij wil de schatten van het Agathaklooster hebben. De provoost en Duivenvoorde, als zijn assistent, veroordelen Musius in het huis van Venius, niet ver van de Pieterskerk, waarna de martelingen beginnen.

Links: De Gravenhof of Gravensteen, zoals de inwoners van Leiden het middeleeuwse bouwwerk noemen.

Tegen negen uur slepen de geuzen de bloedende 72-jarige Musius naar de galg op de blauwe steen tegenover het stadhuis van Leiden, waar destijds dieven werden tentoongesteld. Musius is begraven aan de noordzijde van het Pieterskerkhof in Leiden. Tegelijkertijd zou er een opstand zijn in het Agathaklooster.

De Staten van Holland besluiten op 10 december dat de rooms-katholieke godsdienst voortaan is verboden. In Delft is de rk eredienst het langs gehandhaafd. De burgemeesters en de stad Delft hebben hierop steeds bij de prins aangedrongen. De prins heeft hierover ook beloftes gedaan, volgens een brief aan Jan van Nassau van 22 februari 1573. Na een oproer is het echter ook in Delft gedaan met de rk godsdienst. Ruim 700 priesters, monniken en nonnen krijgen hun paspoort en vertrekken. De secretaris van de prins, Nicolaas Bruyninck schrijft hierover opgelucht aan Lodewijk van Nassau. 'Sinds de mooie mis uit deze stad is gejaagd zijn wij er een beetje meer op ons gemak en in veiligheid.' (bron: Een prins van Oraengien van A.P. Bijl)

Op 13 december rijdt Lumey met een legermacht richting Haarlem. Spaanse troepen dreigen vanaf 11 december de stad te omsingelen. De poging tot ontzet mislukt. Zo'n 700 van de 4200 mannen komen om.

Op 13 december neemt Willem van Oranje deel aan een dienst van calvinisten. Maar pas een jaar later wordt hij lid van de gereformeerde kerk. Willem van Oranje is eerder oecumenisch dan calvinistisch en onder de indruk van de ondogmatische katholieke predikant Hubert Duifhuis (Huybert Duyfhuys) van de Sint Laurenskerk in Rotterdam. Duifhuis staat onder invloed van Hendrik Niclaes, stichter van de sekte het Huis der Liefde dat door Marnix werd verafschuwd. Duifhuis vlucht net als zoveel andere katholieken naar Utrecht.
De geuzen nemen raadsheer Christoffel van Schagen en Hadriaan van Assendelft, pensionaris van Haarlem gevangen. Zij onderhandelen met Don Frederik van Toledo in Amsterdam over overgave van Haarlem. Beide vinden de dood. Van Schagen sterft in de gevangenis. De geuzen vermoorden Van Assendelft in Delft.
1573

Na 1572 wordt in Holland en Zeeland het katholicisme verboden en vervangen door het calvinisme, ondanks de garanties van godsdienstvrijheid. Willem van Oranje wil de katholieke eredienst beschermen. Een flink deel van de adel en de regenten blijft katholiek. Maar de schutterijen en de bevolking keren zich tegen de katholieken. Het langs is de rk mis gehandhaafd in Delft. De prins is tegen opheffing van de katholieke eredienst. Hij wordt daarom heftig aangevallen. 'Men heeft de prins belasterd en uitgescholden alsof hij de paapse mis weer heeft ingesteld. Hij heeft op voortdurende aandrang van de burgemeesters en overheid van Delft moeten laten aankondigen dat men de pausgezinden op bepaalde plaatsen en tijden hun mis ongehinderd zou laten vieren'. Van Oranje wil zijn belofte niet breken, zo schrijft hij op 22 februari 1573 aan zijn broer Jan van Nassau. Maar direct na een oproer vertrekken 700 priesters, monniken en nonnen. De gevluchte nonnen verklaren in mei 1573 in Antwerpen dat ze niets hebben te klagen over de prins, maar wel over zijn bedienden. (bron Prince van Oraengien van A.P. Bijl)

Van Oranje vraagt Lumey en zijn rechterhand Entens begin januari voor overleg naar Delft te komen om het ontzet van Haarlem te bespreken. Ook enkele statenleden zijn aanwezig en die vallen Entens aan omdat Entens de statenleden voor verraders uitmaakte. Entens, die hen verwijt te weinig geld beschikbaar te stellen waardoor de geuzen de strijd tegen de Spanjaarden steeds verliezen, krijgt huisarrest. De volgende dag wil Lumey Entens bevrijden waarna Lumey op 5 of 6 januari gevangen wordt genomen. Van Oranje ontheft Lumey uit al zijn functies.

Burgemeester Hugo Janszoon van Groenewegen laat op 5 januari 1573 de klokken luiden om de burgerwacht bijelkaar te krijgen. De burgerwacht krijgt de opdracht admiraal Lumey van de watergeuzen en zijn rechterhand Entens gevangen te nemen. Lumey is woedend dat de katholieke burgemeester hem gevangen neemt. Bovendien blijkt later dat deze burgemeester een verrader is. Hugo Janszoon, aanklager van Lumey, en een andere burgemeester van Delft lopen nog datzelfde jaar over naar de vijand. Stadhouder Bossu laat een geuzensoldaat vrij en geeft hem een brief mee voor Hugo Janszoon. De soldaat geeft de geheime brief echter aan zijn overste die het schrijven aan Van Oranje doorspeelt. (bron: Ton Oosterhuis).

Bossu vraagt in februari 1573 een burgemeester van Delft Van Oranje gevangen te nemen. Arend van Dorp ontdekt de geplande aanslag. De burgemeester krijgt slechts huisarrest. (bron: Een prins van Oraengien van A.P. Bijl) Bij een ontploffing voor een bolwerk van Haarlem sneuvelen 700 Spaanse soldaten. Het nieuws bereikt op 1 februari Delft.

Adrian van der Myle zegt tegen de paltsgraaf Frederik III in februari het te betreuren dat er van godsdienstvrijheid in Holland niets is terechtgekomen. In februari en maart breken anti-katholieke relletjes uit in Delft. Van Oranje kondigt herhaaldelijk godsdienstvrijheid af.

Gijsbert van Duivenvoorde noemt in maart 1573 de prins Van Oranje niet goed wijs. De prins ontvangt geld van mensen die in ruil lucratieve rechten en bezittingen krijgen, wat heel on-calvinistisch is. Koningin Elizabeth komt in maart 1573 met Alva overeen de rebellen niet te steunen. De maanden daarvoor is geprobeerd Engelse troepen los te peuteren in ruil voor een aantal pandsteden. Van Oranje schrijft Elizabeth dat de koning ook Engeland wil aanvallen. Elizabeth zwicht voor de druk (onder meer van de graaf van Leicester en het dreigement steun bij Frankrijk te zoeken) en stuurt troepen. De Franse koning heeft spijt van de Bartholomeusnacht en laat Lodewijk van Nassau in maart 1573 weten hem mee te willen helpen in de oorlog tegen Spanje. De koning stuurt 180.000 gulden om troepen te werven.

Willem van Oranje schrijft zijn dochter Maria op 6 april dat hij nog steeds aanvallen krijgt van malaria (de derdedaagse koorts) waar hij al de hele winter last van had. Een tweede beeldenstorm treft Delft op 23 april. Geuzen vernielen het hoogaltaar van Van Tetrode en de boom van Jesse in de Oude Kerk van Delft. Calvinisten geloven dat de verloren strijd om Haarlem Gods straf is voor de tolerantie tegenover de katholieken in Holland. Want Willem van Oranje laat in Delft het katholicisme toe.

Alva ziet in dat de strijd verloren is en adviseert zijn koning Willem van Oranje te laten vermoorden.

De geuzen verliezen de strijd om het Haarlemmermeer op 26 mei onder de watergeus Brandt. Haarlem is ingesloten en voor de opstand verloren.

Lumey bereidt een staatsgreep voor vanuit zijn gevangenis in Leiden. Lumey wordt eind mei overgeplaatst naar slot Honingen bij Rotterdam, waar zijn aanhangers hem twee maanden later bevrijden.

Willem van Oranje gaat op 7 juni naar een legerkamp in Sassenheim. Begin juli mislukt een laatste poging Haarlem te ontzetten onder Willem van Batenburg. Haarlem geeft zich over op 12 juli, na beleg van zeven maanden. Delft krijgt een garnizoen als een van de laatste steden in Holland. Willem van Oranje inspecteert verdedigingswerken in Gouda, Schiedam, Delfshaven en Rotterdam en spreekt mensen moed in. Ook gaat hij naar Brielle, Dordrecht, Gorkum, Zaltbommel en Buren.

Geertruidenberg is veroverd, zo hoort de prins op 31 augustus.

Van Oranje is bang dat het stadsbestuur van Rotterdam Marnix vervangt door Lumey. Maar zover komt het niet. Lumey krijgt geld en bewegingsvrijheid. Hij vertrekt begin oktober uit Rotterdam maar wordt enkele dagen later gepakt en in fort Rammekens bij Vlissingen gevangen gezet.

Op 8 oktober geeft Don Frederik het beleg van Alkmaar op op 12 oktober neemt Cornelis Dirksz Bossu gevangen tijdens de slag op de Zuiderzee.

Francisco de Valdez trekt eind oktober naar Zuid Holland met zijn troepen. Den Haag is zijn hoofdkwartier en Leiden wordt omsingeld. Het Spaanse leger bezet een groot deel van het platteland van Zuid Holland.

Marnix raakt op 14 november in gevangenschap bij de Maaslandsluis.

Alva vertrekt in december teleurgesteld naar Spanje.

De prins is op 20 december in Zierikzee. De geuzen omsingelen Middelburg. Spaanse soldaten willen vanuit Bergen op Zoom de geuzen verdrijven. Maar op 29 januari tijdens de slag bij Reimerswaal winnen de geuzen onder Louis Boisot.

  Calvinisten willen heel Vlaanderen overheersen en stellen revolutionaire besturen in. Zij gaan katholieken vervolgen. Dit opent de ogen van de gematigden.
  De opstand tegen het beleid van de koning is een voorwendsel geweest om overal alleen het protestantisme toe te laten. De malcontenten, vooral katholieke edelen in de zuidelijke Nederlanden, kiezen voor trouw aan de koning.
  Er lijkt een burgeroorlog te ontstaan tussen noord en zuid, het latere Nederland en België, in de jaren 1579 tot 1588.
 
 

Bronnen:

http://www.periodata.nl/Oranje%20Tijdtafel.pdf; Willem van Oranje en de Nederlandse Opstand van K.W. Swart en een prince van Oraengien van A.P. Bijl