Een Schat op zolder

door Henk de Kat

Zestig jaar na de bevrijding is in het Zuid-Hollandse Schipluiden een schat aan informatie en foto's over de Tweede Wereldoorlog opgedoken. Een jongen van 14 jaar begon in 1936 aan een dagboek dat lang 'weg was' en nu een uniek tijdsdocument blijkt.

Iedereen vraagt ons de afgelopen dagen: hoe is het toch mógelijk dat jullie deze informatie niet eerder hebben ontdekt...? " Gemma van Winden, dochter van oud-veeverloskundige Kees Tetteroo (1922-2001), kan zich de verbazing van buitenstaanders heel goed voorstellen.

"Als kinderen hebben we die dagboeken wel zien staan in de kamerkast, realiseer ik me nu. Maar op jonge leeftijd hadden we er kennelijk geen belangstelling voor. In de jaren zestig zijn ze vervolgens in dozen gedaan en op een vliering beland. Met het oog op de herdenkingsdagen van dit jaar zocht ik naar aantekeningen van m'n vader en toen ontdekte ik wat dit eigenlijk voor een historische schat is..." .

De opwinding is groot bij de familie Tetteroo. Het is pas twee weken geleden dat de dagboeken zijn hervonden, plus daarbij een doos met oorlogsfoto's die zijn gemaakt in tal van Zuid-Hollandse gemeenten. Alleen al die foto's zijn volgens beeldmateriaalexpert S. Schillemans van het stadsarchief in Delft 'absoluut uniek' en 'echt heel bijzonder'.

"Enkele foto's zijn al wel eens door mijn vader afgestaan voor oorlogsexposities in het gemeentemuseum van Schipluiden", weet Gemma van Winden. "Ook herken ik dat hij al eens een fragment uit zijn dagboeken beschikbaar heeft gesteld voor een boekje over de oorlogsgeschiedenis van ons dorp. Hij heeft ook wel lezingen daarover gegeven. Maar nú pas beseffen we waar al zijn gegevens vandaan kwamen. Het is echt een schat aan materiaal. Wij als kinderen hebben het nog lang niet allemaal kunnen doornemen. Nog elke dag komen we nieuwe feiten tegen."

Missionaris
Het is 1936 als de dan 14-jarige Kees Tetteroo uit Schipluiden het verzoek krijgt om een dagboek te gaan schrijven. De vraag komt van broer Tom, een uur voordat die als missionaris naar Nieuw Guinea vertrekt. "Dan kan ik bij terugkomst lezen wat er allemaal is gebeurd", zegt deze heerbroer.

Niemand kan dan vermoeden hoe waardevol de documentatie zal worden die Kees vanaf dat moment gaat bijhouden. Hoewel: de jongeman in Schipluiden onderkent in 1938 al scherp de oorlogsdreiging die opdoemt in het oosten. Begin mei 1940 wordt dat realiteit, als vliegtuigen overdreunen. In een schoolschriftje noteert Kees wat hij allemaal ziet en hoort. Hij zit er meteen al middenin, want in het naburige gehucht 't Woudt maakt na de eerste vliegtuigengolf een Junker een te harde landing. Prompt lopen er Duitse soldaten rond die de bakkerswagen vorderen en de weg vragen naar vliegveld Ypenburg.

De jeugdige veeverloskundige (hij volgt zijn vader in dat beroep op) ontpopt zich in zijn aantekeningen als een heldere denker, een nuchtere plattelander met een flinke scheut humor en als een jongeman die aartsnieuwsgierig is. En: voor de duvel en de Duitser niet bang. "Hij stapte overal op af", weten de kinderen. "Hij was geen druktemaker, op een bepaalde manier heel bescheiden, maar hij wilde gewoon wel graag overal bij zijn."

Als kind al was Kees gefascineerd door vliegtuigen. "Hij kende elk type uit z'n hoofd." Bovendien fotografeerde hij graag. In de oorlogsjaren verenigen al die karaktereigenschappen en interesses zich. De dagboeken groeien uit tot een ware kroniek, uiterst secuur bijgehouden.

Motor
Onverschrokken trekt de jonge Tetteroo door het zuidwesten van Zuid-Holland op zijn motor, waarvoor hij vanwege zijn beroep een Duits doorlaatbewijs krijgt. Onder zijn motorjas verbergt hij een camera. Kort na het bombardement van Rotterdam legt hij in die stad de puinhopen vast.

Als hij hoort dat ergens een vliegtuig is neergestort, gaat hij er meteen op af. Een kenmerkend staaltje: op de Zouteveenseweg in Schipluiden komt in 1944 een aangeschoten Engelse jager neer. Het toestel raakt een hooiberg, waarbij een vleugel afbreekt die een boerenknecht doodt. Als Kees op zijn fiets arriveert, staat een Duitse bewaker bij de Spitfire, maar ook een pastoor. Tetteroo vraagt de eerwaarde om de schildwacht achter de hooiberg aan de praat te houden. Zelf duikt hij dan het toestel in om er radio-onderdelen uit te halen. In zijn dagboek vertelt hij daarover zonder enige poeha, met een precieze tekening erbij van de situatie.

In zijn notities rijst een compleet beeld op van het dagelijks leven kort voor en tijdens de oorlogsjaren, ingebed in Tetteroo's brede kijk op het wereldgebeuren. Hij heeft oog voor het kleine en grote. Hij verhaalt dat in Schipluiden een lommerdbriefje voor zijn voeten dwarrelt, afkomstig uit een Rotterdams pandjeshuis en kilometers ver weggevoerd op de hitte van de vuurzee van de brandende havenstad. Hij verhaalt hoe schrijnend hongerige stedelingen voor voedsel het Westland intrekken en dat bij controles op de terugweg weer moeten inleveren. Ook pent hij op hoe hij diverse malen ondanks zijn 'Sonderausweis' toch wordt gepakt bij razzia's, hoe de joodse bevolking steeds meer in het nauw wordt gedreven en hoe Delftenaren schimpen op Nederlandse vrijwilligers die voor de Duitsers gaan vechten aan het Oostfront in Rusland als ze langs komen in een trein uit Den Haag.

Diep aangrijpend zijn z'n toevallige ooggetuigeverslagen van razzia's in februari 1943 te Haarlem, een stad waar hij per trein heengaat voor een zieke zwager. Zeer ontroerend is een brief uit een dodencel van Kees' boezemvriend Theo van der Stap, geschreven een paar uur voordat deze in kamp Sachsenhausen wordt gefusilleerd.

Kees Tetteroo illustreert zijn verhalen rijkelijk. Hij plakt bijvoorbeeld dat bewuste lommerdbriefje in, hij doet er zijn eigen foto's bij en voegt heel veel krantenknipsels, eigen tekeningen en bonnenboekjes van karnemelk en tabak toe. Er zit zelfs een papiertje in van snoep dat werd uitgeworpen door Engelsen. Op de wikkel staat een spotprentje van Zwarte Piet die Hitler achterna zit.

"Wat vooral frappeert is de veelzijdige benadering van deze dagboeken. Al die verhalen, al die illustraties daarbij, en dan: dat scherpe waarnemingsvermogen van een jongen van net twintig, die al in 1942 glashelder inziet welk ellendig lot de joden te wachten staat. Het is werkelijk onvoorstelbaar!", zegt een familielid dat de documenten nu voor het eerst ziet.

De dagboeken en foto's zijn inmiddels goed opgeborgen. De grote vraag is nu: wat ermee te doen. In familieberaad is deze week besloten naar publicatiemogelijkheden te zoeken. Gedacht wordt aan een eventuele complete internetversie (het ouderwetse handschrift dan helder uitgetikt), maar ook aan een integrale kopie van de dagboeken. Daarvoor zal worden gezocht naar uitgevers en fondsen die dit willen steunen. "Want duidelijk is dat dit document niet verloren mag gaan en dat het een bredere verspreiding verdient."